کیمیا چیست؟

 یکی از علوم عجایب و غرایب است که 5 علم بوده به نام های گیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا و ریمیا (کلٌهُ السٌر) .

کیمیا علمی  بوده که قدیم اعتقاد داشتن به واسطه این علم می توان جوهرهء  اشیا را عوض کرد مثلا مس را به طلا تبدیل کرد . نام دیگر این علم اکسیر است .

در ادب عرفانی عشق کیمیا نام نهاده شده است زیرا که باعث عوض شدن جوهرهء عاشق و دگرگونی آن

می شود.  سعدی گوید :   گویند روی سرخ تو سعدی چه زرد کرد           اکسیر عشق در مسم افتاد و زر شدم

در متون عرفانی به نظر عارف یا مرشد و یا پیر و ولی گفته می شود زیرا این نظر پیر،  باعث تغییر خاصیت و جوهره مرید می شود . به همین دلیل نظر کیمیا در ادب فارسی مطرح است .

حافظ از شاه نعمت الله ولی شنیده بود که می گوید : ما خاک را به نظر کیمیا کنیم    صد درد را به گوشه چشمی دوا کنیم

حال حافظ با یک نیشخندی به او می گوید ( بدون آنکه نامی از او ببرد); آن کسانی که ادعای کشف و کرامت

 می کنند و می گویند ما با نگریستن و با نگاه چشم می توانیم خاک را تغییر جوهر بدهیم و به طلا تبدیل کنیم ، آیا می شود که یک نگاهی به من و هم نوعان من کند  ، شاید  بهره ای نسیب ما شود .

حافظ با صوفیان نظر خوشی ندارد زیرا در در زمان حافظ صوفیان بی صفا و آنهایی که در خلوت  به یک شکل و در جمع به شکل دیگری بودند کثرت داشتند و زمان حافظ ، زمان اوج ریا بوده . ناخوشایند ترین نهاد برای حافظ صوفی است تا حدی که در بیتی گوید :  سوفی نهاد  دام و سر حقه باز کرد      بنیاد مکر با فلک حقه باز کرد 

حافظ در آن بیت به صوفیان بی صفا می تازد و می گوید آن صوفیانی که ادعای شهود حق می کنند و لاف کرامت می زنند آیا شود که به من حافظ نظری افکنند؟!! ، شاید بهره ای گرفتیم .

طبیب مدعی کیست؟

اولا شاه نعمت الله ولی ، ثانیا صوفیان ، ثالثا طبیب مدعی کسانی بودند که به آنها کابلی ناکده می گفتند . در قدیم زنان کولی فراوانی وجود داشتند که در کنار خیابان می نشستند و ادعای پزشکی می کردند و با دادن گرده های مغشوش نسخه تجویز می کردند ، حافظ به آنها طبیب مدعی می گوید .

حافظ می گوید بهتر است درد خود را از این پزشکان ادعا گر ، پنهان کنیم شاید از گنجینه غیب دوای درد من شود .

منظور از درد چیست؟                                                                                                                                                         

در متون عرفانی بهترین چیز برای عاشق درد عشق است . اگر درد عشق وجود نداشت عشق بی فایده بود .

عطار گوید :   

زرّه ای دردم ده ای درمان من                         زان که بی دردت بمیرد جان من

                    کفر، کافر را   دین ، دیندار را                          زره ای  درد  دل  عطار  را

                    من که باشم تا کسی باشم تورا                         این بسم، گر ناکسی  باشم تو را

                    گر تو خوانی ناکس خویشم دمی                       هیچکس در گرد من نرسد همی

                    کی  توانم  گفت  هندوی تو ام                          هندوی خاک سگ کوی تو ام

این درد باعث داغ نهادن بر دل عاشق می شود. در قدیم اگر می خواستند اسبی را به نام کسی کنند که دیگر کسی سوار اسب نشود غیر از صاحب اسب ، بر پشت کفلش داغ می نهادند . وقتی بر دل عاشق داغ می نهند غلام خاص معشوق می شود برای همین مولانا می گوید:

بی همگان به سر شود بی تو به سر نمی شود           داغ تو دارد این دلم جای دگر نمی شود

حافظ در بیت سوم می گوید ، حال که معشوق نقاب را از چهره بر نمی دارد و صورت خود را نشان نمی دهد ، چرا هر کسی از روی ظن و گمان خود در مورد معشوق صحبت می کند ؟! ، به عبارت ساده تر حافظ می گوید چرا ندیده قضاوت می کنید ، این جنجال ها برای چیست ؟!! اگر شما هم موفق به دیدن او بشوید ، شما هم شیفته او خواهید شد.

سعدی در بیتی گوید:   دوستان عیب کنندم که چرا دل به تو دادم   باید اول به تو گفتن که چنین خوب چرایی 

خوب شاید سوالی پیش آید که منظور از ندیدن معشوق چیست ؟

در اینجا منظور هم معشوق زمینی است و هم عرفانی . حافظ از دید عرفانی می گوید : حال که خدا را کسی

نمی بیند و او چهره خود را به کسی نشان نمی هد ، چرا فرقه های مختلف ( هفتاد و دو ملت) به بحث و جنگ و جنجال های عقلا نی پرداخته و هر کس حکایت از او می کند .

حافظ در بیتی گوید : جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه           چون ندیدند حقیقت ره افسانه دند

رند کیست؟

تا قبل از عصر حافظ ، رند مفهوم منفی داشته و به انسانهای لا ابالای ، بی بند و بار ، حیله گر، و زیرک

 می گفتند حتی در تاریخ بیهقی می خوانیم (در داستان حسنک وزیر): ((مشتی رند را سیم دادند تا حسنک را سنگ زنند)) ، اما حافظ این کلمه را از فرش به ارش رسانید و از خاک به افلاک برد و محبوب ترین چهره نزد حافظ رند است.

انسان کامل از نظر حافظ رند است . به نظر وی رند کسی است که تمام تعلقات دنیوی را رها کرده و به تمام قید و بند های دنیا پشت پا زده و وارسته و آزاد است و به هیچ چیز تعلق خاطر ندارد. در تمام دیوان حافظ رند با یک دید بسیار مثبت نگاه شده است .

زاهد کیست؟

حافظ با این نهاد نیز نظر خوشی ندارد . از آنجا که در زمان حافظ زاهدان ریاکار و ظاهر پرست فراوان وجود داشتند، حافظ با این نهاد نیز با دید منفی نگریسته است. خود او در بیتی می گوید :

زاهد ظاهر پرست از حال ما آگاه نیست     در حق ما هر چه گویند جای هیچ اکراه نیست

حافظ در شعر(بیت 4) رو به این قوم می گوید : ای زاهدان ، حالا که عاقبت کار نه به زهد شما بستگی دارد و نه به رندی ما پس بهتر است به عنایت الهی توکل کنیم ببینیم عاقبت چه می شود ، آیا شما با زهد خودتان موفق

 می شوید ، یا ما با رندیمان.

معرفت چیست؟

اصطلاح عرفانی است به معنی اهل شناخت بودن .

من یزید چیست؟

به معنای حراج کردن است .                           

اهل نظر چه کسانی هستند؟                                                                                                                                               

اهل نظر در اینجا به معنای چشم چران نیست بلکه به معنی صاحب نظر است و صاحب نظر به معنی عارف و اهل دل است .

حافظ در بیتی گوید:   اهل نظر دو عالم در یک نظر ببازند   عشق است و داو اول بر نقد جان توان زد                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    

داو چیست ؟                                                                                                                                                              

گره قمار، چیزی که برای شرط بندی توافق شود . گره ای که شرط (مثل پول) را بر روی آن می گذارند . در

لغت نامه عمید داو به این صورت معنا شده : نوبت ، نوبت بازی، نوبت قمار و نیز به معنی ادعا و دعوی کار است و داو دادن به معنای نوبت دادن ، در بازی و قمار حق تقدم برای حریف قائل شدن است .

در بیت پنجم حافظ می گوید ، در مسیر شناخت معشوق اهل معرفت باش ، زیرا جایی که عشق را به حراج گذاشته اند( در معامله عشق) ، انسانهای عارف با کسانی که اهل شناخت هستند معامله می کنند .

می کده کجاست؟                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      

می کده یکی از نهاد هایی است که حافظ نظر بسیار خوشی نسبت به آن دارد ، این نهاد درست میان صومعه و کنشت و دیر است . می کده همان کوی مغان است و کوی مغان جاییست که داخل آن شراب می دادند. به آن خرابات نیز گفته می شود. می کده =  می(شراب) + کده(خانه) = شراب خانه                 

در بیت ششم حافظ می گوید به می خانه بیا ببین چگونه همگی حاضران می کده ، وقت خودشان را صرف دعا کردن تو بکنند .     زمره حضور به معنای گروه حاضران است.                                                                                                                                                            

اغیار ؟

اغیار جمع غیر است و غیر به معنی بیگانه . در اینجا حافظ می گوید : شراب بنوش زیرا صد گناه مثل شراب خوردن دور از چشم بیگانگان در حجاب ، بهتر است از عبادتی که با ریا و تظاهر باشد .

البته لازم به تذکر است که منظور حافظ از این بیت این نمی باشد که شراب بنوشید ، بلکه در مقام مقایسه بین شراب و عبادت با ریا درآمده و شراب را بر ریا ترجیح می دهد و می گوید شراب خوردن و گناهانی مثل شراب دور از چشم مردم انجام دادن ، خیلی بهتر است از انجام اعمال ریا کارانه .

غیور ، قبا کردن و خرقه ; 

غیور= حسود   قبا کردن=پاره کردند   خرقه=لباسی که از سر به تن می کردند.

بیت هشت ، تلمیح (چشم آرایی) دارد به داستان حضرت یوسف (ع) و می گوید ، آن پیراهنی که بوی حضرت یوسف از آن به مشام می رسد ، می ترسم برادران حسودش آن را پاره کنند.

حافظ می گوید : اکنون که پرده ها برنیفتاده و حجاب ها کنار نرفته است ، هر کسی فتنه ای به پا کرده و از معشوق هر کسی چیزی می گوید و هر کسی به فرقه ای دست درازیده و به یکسری کارهای ریاکارانه پرداخته ، ببینیم زمانی که پرده ها کنار رفت و رازها برملا شد آن زمان می خواهند چکار کنند؟!!

در بیت بعدی حافظ می گوید : اگر سنگ هم از این حدیث بنالد تعجب مکن ، زیرا که انسان های عارف آنقدر زیبا از عشق و دل صحبت می کنند که انسان را تحت تاثیر قرار می دهند به طوری که حتی سنگ هم به گریه می افتد

به خودم خوان ؟  

به خودم خوان یعنی آنکه مرا به سوی خودت بخوان . در این بیت (11) حافظ خطاب به معشوق می گوید: ای معشوق ، مرا پنهانی به سوی خودت بخوان زیرا که انسانهای توانگر وقتی می خواهند خیر کنند ، این کا را به صورت مخفی برای رضای خدا انجام می دهند ، تو نیز توانگر منی پس من را به سوی خودت بخوان .

و در انتها حافظ رو به خود می گوید : ای حافظ وصال همیشگی نیست . معشوق مثل پادشاهی است و عاشق چون گدایی . بنابراین پادشاه به گدایش بسیار کم التفات می کند . حافظ در بیتی دیگر می گوید :

یار اگر ننشست با ما جای هیچ اعراض نیست     پادشاهی کامران بود از گدایی آر داشت

گدایی= گدایی مثل من   کامران= کسی که به آرزوهایش می رسد